بعضى‏ ها، ارزش‏ها را در نعمت‏ها و داده‏ ها جست‏وجو مى کنند و بعضى‏ ها که از نعمت و دارایى برخوردار نیستند، ارزش‏ها را در عمل و کار انسان مى ‏دانند، که مى‏ تواند به نعمت‏ها و دارایى‏ها جهت بدهد و از آن‏ها بهره بردارد. اعتقاد اوّل، انسان را دنیاپرست و اعتقاد دوم، انسان را خودپرست مى‏ سازد... اما اگر سعى را ملاک ارزش بدانیم، نه عمل را؛ اگر نسبتِ داده‏ ها و بازدهى را در نظر بگیریم؛ آن‏وقت، از دنیاپرستى و خودپرستى نجات مى‏ یابیم؛ همان‏طور که از غرور و یأس آزاد مى‏ شویم. کسى که از یک تومان، یک ریال سود آورده با کسى که از هزار تومان، ده تومان بهره گرفته، مساوى نیست؛ چون او یک دهم سود آورده و این دیگرى یک صدم. پس اگر این دیگرى از هزار تومان، صد تومان بهره مى‏ آورد، تازه باهم مساوى و برابر بودند. این‏گونه، حسرت و افسوس و غرور و یأس شکسته مى‏ شود و خوشنودى و رضا، در دل تو خانه مى‏ کند؛ که تو بر نعمت‏ها و قدرت‏هاى بیرون و درون خودت تکیه ندارى؛ و مى‏دانى که داده ‏ها، بازدهى مى‏ خواهد و هنگام حساب‏رسى، نسبت‏ها را در نظر مى‏ گیرند و این‏گونه پاداش مى‏ دهند و یا بازخواست مى‏ کنند.[1]

این، قرآن است که مى‏ گوید: «لَیْسَ لِلِانْسانَ الَّا ما سَعى». سعى، تنها دارایى ماست و سعى، با عمل تفاوت دارد. سعى، نسبتِ عمل با قدرت و توانایى انسان را با خود دارد. کسى که از سرمایه ‏اش بخشیده، با کسى که از نانش کم کرده و بخشیده است، برابر نیستند. گرچه عمل‏ها و حجم عمل آن ثروتمند زیادتر است، ولى سعى او اندک است. و آنچه براى انسان مى‏ ماند، سعى است، نه عمل؛ که عمل بدون توجّه به توانایى، عامل غرور مى‏ شود. آنچه تو را از غرور مى‏ رهاند، این مقایسه‏ ى مستمر میان عمل با توانایى، میان عمل تو و عمل‏هاى دیگرانى است، که براى دنیا مى‏ کوشند؛ میان عمل تو براى خدا و عمل تو براى خودت است. این مقایسه‏ ها، تو را از غرور مى‏ رهاند؛ که مى‏فهمى براى او سعى نداشته ‏اى و حتّى مى‏ فهمى که سعى تو، سرعت نداشته و در جایگاه مناسب خود ننشسته است.[2]

یار دوست دارد این آشفتگی     کوشش بیهوده به از خفتگی

[1] . نامه‏ هاى بلوغ، ص: 117.

[2] . نامه‏ هاى بلوغ، ص: 57